ارتباط در رویکرد های منابع انسانی

سه نظریه ای که بیانگر ابعاد رویکرد منابع انسانی به سازماندهی هستند، عبارتند از:شبکه مدیریت بلیک و موتون، سیستم های چهارگانه رنسیس لیکرت، و نظریه z ویلیام اوچی.

1- محتوای ارتباط: به دلیل اینکه رویکرد منابع انسانی به سازماندهی اهمیت خاصی برای مشارکت کارکنان قائل است، محتوای نوآوری ارتباط، اساسی است. بنابر عقیده نظریه پردازان منابع انسانی، ارتباط درباره افکار نوین باید هم اثربخشی سازمانی و هم دستیابی به اهداف فردی را به حد اکثر برساند. این به معنای این پیشنهاد نیست که ارتباط درباره افکار نوین، تنها نوع تعامل در یک سازمان منابع انسانی است.ارتباط به منظور انجام وظیفه هنوز محوری است و ارتباط اجتماعی برای برآورده کردن برخی نیازهای انسانی هنوز اهمیت خود را حفظ می کند.با این حال رویکرد منابع انسانی، این دیدگاه را در خود می گنجاند که ارتباط درباره افکار جدید نیز باید بخش اصلی سازمان باشد.

2- مسیر جریان ارتباط: در یک سازمان منابع انسانی هدف، ترغیب جریان افکار از همه جا در سرتاسر سازمان است، بنا بر این در ساده ترین مفهوم، ارتباط در این رویکرد سازمانی شامل همه مسیر های جهت دار رو به پایین، رو به بالا،افقی و موّرب می باشد. مهمتر از این،این جریان ارتباط چند جهتی، اغلب در محیط های" تیم محوری"در سازمان های منابع انسانی رخ می دهد.

3- کانال ارتباط: در یک سازمان منابع انسانی بعید است که یک کانال ارتباطی­خاص بر دیگر کانال­ها ارجحیت داشته باشد. نظریه پردازان منابع انسانی مایلند از طریق استفاده فکری منابع انسانی، سطح تولید سازمان را به حد اکثر برسانند. بعضی اوقات می توان از طریق تماس رو در رو در جلسات،به بهترین وجه از این منابع بهره­برد.برخی اوقات شرایط،یادداشت­های کتبی یا پست الکترونیکی را ایجاب می­کند،بنابراین سازمان های پیرو رویکرد منابع انسانی،از دامنه وسیعی از کانالهای ارتباط بهره خواهند برد.

4- سبک ارتباط: سازمان های منابع انسانی، هدف دو گانه تقویت اثر بخشی سازمانی و ارضای نیازهای انسانی را در ذهن دارند که احتمالاًمی توان از طریق ارتباط های عمدتاً غیر رسمی، به آسانترین روش به آنها دست یافت.یک سبک غیر رسمی برای ارتباط همه جهات تیم محوری که مورد حمایت اکثر نظریه پردازان منابع انسانی است، از همه مناسبتر است.با این حال یک رویکرد منابع انسانی، قطعاً از استفاده از یک سبک رسمی اجتناب نمی کند، اگر آن برای کاری که قرار است انجام شود بهترین باشد.

 مقایسه ارتباط در رویکرد های سنتی،روابط انسانی و منابع انسانی

	رویکرد سنتی                رویکرد روابط انسانی             رویکرد منابع انسانی
محتوای ارتباط مسیرجریان ارتباط کانال ارتباط سبک ارتباط	وظیفه عمودی(رو به پایین) معمولاً کتبی رسمی	وظیفه و اجتماعی عمودی و افقی اغلب رودر رو غیر رسمی	وظیفه،اجتماعی و نوآوری همه جهات،تیم محوری همه کانال ها هردو امّا بویژه غیر رسمی

(علیزاده اقدم،1380، 112-58 ).

ارتباط در رویکرد های منابع انسانی

سه نظریه ای که بیانگر ابعاد رویکرد منابع انسانی به سازماندهی هستند، عبارتند از:شبکه مدیریت بلیک و موتون، سیستم های چهارگانه رنسیس لیکرت، و نظریه z ویلیام اوچی.

1- محتوای ارتباط: به دلیل اینکه رویکرد منابع انسانی به سازماندهی اهمیت خاصی برای مشارکت کارکنان قائل است، محتوای نوآوری ارتباط، اساسی است. بنابر عقیده نظریه پردازان منابع انسانی، ارتباط درباره افکار نوین باید هم اثربخشی سازمانی و هم دستیابی به اهداف فردی را به حد اکثر برساند. این به معنای این پیشنهاد نیست که ارتباط درباره افکار نوین، تنها نوع تعامل در یک سازمان منابع انسانی است.ارتباط به منظور انجام وظیفه هنوز محوری است و ارتباط اجتماعی برای برآورده کردن برخی نیازهای انسانی هنوز اهمیت خود را حفظ می کند.با این حال رویکرد منابع انسانی، این دیدگاه را در خود می گنجاند که ارتباط درباره افکار جدید نیز باید بخش اصلی سازمان باشد.

2- مسیر جریان ارتباط: در یک سازمان منابع انسانی هدف، ترغیب جریان افکار از همه جا در سرتاسر سازمان است، بنا بر این در ساده ترین مفهوم، ارتباط در این رویکرد سازمانی شامل همه مسیر های جهت دار رو به پایین، رو به بالا،افقی و موّرب می باشد. مهمتر از این،این جریان ارتباط چند جهتی، اغلب در محیط های" تیم محوری"در سازمان های منابع انسانی رخ می دهد.

3- کانال ارتباط: در یک سازمان منابع انسانی بعید است که یک کانال ارتباطی­خاص بر دیگر کانال­ها ارجحیت داشته باشد. نظریه پردازان منابع انسانی مایلند از طریق استفاده فکری منابع انسانی، سطح تولید سازمان را به حد اکثر برسانند. بعضی اوقات می توان از طریق تماس رو در رو در جلسات،به بهترین وجه از این منابع بهره­برد.برخی اوقات شرایط،یادداشت­های کتبی یا پست الکترونیکی را ایجاب می­کند،بنابراین سازمان های پیرو رویکرد منابع انسانی،از دامنه وسیعی از کانالهای ارتباط بهره خواهند برد.

4- سبک ارتباط: سازمان های منابع انسانی، هدف دو گانه تقویت اثر بخشی سازمانی و ارضای نیازهای انسانی را در ذهن دارند که احتمالاًمی توان از طریق ارتباط های عمدتاً غیر رسمی، به آسانترین روش به آنها دست یافت.یک سبک غیر رسمی برای ارتباط همه جهات تیم محوری که مورد حمایت اکثر نظریه پردازان منابع انسانی است، از همه مناسبتر است.با این حال یک رویکرد منابع انسانی، قطعاً از استفاده از یک سبک رسمی اجتناب نمی کند، اگر آن برای کاری که قرار است انجام شود بهترین باشد.

 مقایسه ارتباط در رویکرد های سنتی،روابط انسانی و منابع انسانی

	رویکرد سنتی                رویکرد روابط انسانی             رویکرد منابع انسانی
محتوای ارتباط مسیرجریان ارتباط کانال ارتباط سبک ارتباط	وظیفه عمودی(رو به پایین) معمولاً کتبی رسمی	وظیفه و اجتماعی عمودی و افقی اغلب رودر رو غیر رسمی	وظیفه،اجتماعی و نوآوری همه جهات،تیم محوری همه کانال ها هردو امّا بویژه غیر رسمی

(علیزاده اقدم،1380، 112-58 ).

ارتباط در نگرش های روابط انسانی(نئو کلاسیک)

نظریه های آبراهام مازلو(سلسله مراتب نیاز ها)،داگلاس مک گریگور( Xو Y)و نظریه هرزبرگ (انگیزه- بهداشت) بیانگر رویکرد های روابط انسانی در ارتباطات سازمانی هستند و تأثیر شگرفی بر تفکر سازمانی در دوره زمانی اواخر دهه 1930 تا 1960 داشته اند.

ارتباط در سازمان هایی که از رویکرد روابط انسانی پیروی می کنند تفاوت بسیار زیادی با خصوصیات سازمان های سنتی دارد.

1- محتوای ارتباط : در سازمان های روابط انسانی،ارتباط مربوط به وظیفه( همانند سازمان های سنتی) هنوز وجود دارد؛ امّا همراه با ارتباطی است که سعی می کند کیفیت روابط انسانی درون سازمان و ارتباط برای حفظ روابط اجتماعی را حفظ کند.

2- مسیر جریان ارتباط:  همانند سازمان های سنتی، یک رویکرد روابط انسانی نیاز به جریان عمودی اطلاعات را حذف نمی کند. با این حال، رویکرد روابط انسانی خود را به جریان اطلا عات به این مسیر محدود نمی کند. در واقع ارتباط" افقی" در رویکرد روابط انسانی به شدت ترغیب می گردد.

3- کانال ارتباط: دررویکرد روابط انسانی،ارتباط رودر رو بیش از همه مورد توجه است. همان طور که اهداف سازمان از ثبت قوانین به برآورده کردن نیاز های انسانی تغییر می کند مفهوم حضور اجتماعی* برای در نظر گرفتن کانال های ارتباط اجتماعی در یک سازمان روابط اجتماعی مفید است.

4- سبک ارتباط: با توجه به این که سازمان های روابط انسانی بر سازمان های اجتماعی و ارضا ی نیاز های وابستگی تأکید دارند، ارتباط باید تا حدی غیر رسمی باشد.در واقع سازمان های روابط انسانی در تلاشند اختلافات طبقاتی بین مدیران و کارکنان را به دلیل ارضای نیاز های اجتماعی از میان بردارند.

---

* مفهوم حضور اجتماعی توسط" شرت" "ویلیامز" و" کرستی" به سال 1976 وضع شده و بیانگر انتقال محتوای احساسی و اجتماعی در مسیر کانال های ارتباطی گوناگون است

ارتباط در نگرش های روابط انسانی(نئو کلاسیک)

نظریه های آبراهام مازلو(سلسله مراتب نیاز ها)،داگلاس مک گریگور( Xو Y)و نظریه هرزبرگ (انگیزه- بهداشت) بیانگر رویکرد های روابط انسانی در ارتباطات سازمانی هستند و تأثیر شگرفی بر تفکر سازمانی در دوره زمانی اواخر دهه 1930 تا 1960 داشته اند.

ارتباط در سازمان هایی که از رویکرد روابط انسانی پیروی می کنند تفاوت بسیار زیادی با خصوصیات سازمان های سنتی دارد.

1- محتوای ارتباط : در سازمان های روابط انسانی،ارتباط مربوط به وظیفه( همانند سازمان های سنتی) هنوز وجود دارد؛ امّا همراه با ارتباطی است که سعی می کند کیفیت روابط انسانی درون سازمان و ارتباط برای حفظ روابط اجتماعی را حفظ کند.

2- مسیر جریان ارتباط:  همانند سازمان های سنتی، یک رویکرد روابط انسانی نیاز به جریان عمودی اطلاعات را حذف نمی کند. با این حال، رویکرد روابط انسانی خود را به جریان اطلا عات به این مسیر محدود نمی کند. در واقع ارتباط" افقی" در رویکرد روابط انسانی به شدت ترغیب می گردد.

3- کانال ارتباط: دررویکرد روابط انسانی،ارتباط رودر رو بیش از همه مورد توجه است. همان طور که اهداف سازمان از ثبت قوانین به برآورده کردن نیاز های انسانی تغییر می کند مفهوم حضور اجتماعی* برای در نظر گرفتن کانال های ارتباط اجتماعی در یک سازمان روابط اجتماعی مفید است.

4- سبک ارتباط: با توجه به این که سازمان های روابط انسانی بر سازمان های اجتماعی و ارضا ی نیاز های وابستگی تأکید دارند، ارتباط باید تا حدی غیر رسمی باشد.در واقع سازمان های روابط انسانی در تلاشند اختلافات طبقاتی بین مدیران و کارکنان را به دلیل ارضای نیاز های اجتماعی از میان بردارند.

---

* مفهوم حضور اجتماعی توسط" شرت" "ویلیامز" و" کرستی" به سال 1976 وضع شده و بیانگر انتقال محتوای احساسی و اجتماعی در مسیر کانال های ارتباطی گوناگون است

رویکرد های ارتباط سازمانی(ارتباطات در مکاتب مختلف)

در این قسمت به بررسی نگرش های ارتباطی از دیدگاه مکاتب مختلف مدیریتی(رویکرد کلاسیک، نئوکلاسیک(روابط انسانی، و رویکرد منابع انسانی) می پردازیم. برای بررسی بیشتر راجع به این موضوع هر دیدگاه با اشاره به نظریه های مربوط به خود از حیث ابعاد ارتباطی که شامل،1- محتوای ارتباط 2- مسیرجریان ارتباط 3- شکل یا کانال ارتباط و 4- سبک ارتباط است ، مفصلاً بیان می شود. همچنین برای توضیح بیشتر لازم است به سه نوع ارتباط که توسط فَرِس, مانچ و راسل ^[1]به سال 1997 ارائه شده و غالباً در محیط های سازمانی جریان دارد اشاره شود.

1- ارتباط مربوط به وظیفه 2- ارتباط مربوط با نوآوری 3-ارتباط مربوط به حفظ و مراقبت( ارتباط درباره موضوعات اجتماعی که باعث حفظ روابط انسانی می شود).

 ارتباط در نگرش های سنتی

با نگاهی به آثار فایول(نظریه مدیریت اداری)، وبر(نظریه بوروکراسی) و تیلور(نظریه مدیریت علمی) معلوم می شود که این نظریه پردازان به سازمان ها با دید یک استعاره ماشین می نگرند.جای تعجب نیست که اگر بگوییم که فرایند های ارتباط در این سازمان های شبه ماشین خصوصیات خاص خود را دارا باشد.

1- محتوای ارتباط: در سازمان های سنتی روی ارتباط درباره وظیفه بسیار تأکید شده است. ارتباط اجتماعی و ارتباط نوآوری در سازمان هایی که به شکل سنتی اداره می شوند،تضعیف شده و محتوای ارتباط در این سازمان ها محدود به مسائل مربوط به کار می شود.

2- مسیر جریان ارتباط: چند مسیر ممکن وجود دارد که از آن طریق ارتباط می تواند جریان داشته باشد.مسیر عمودی، افقی و مسیر جریان آزاد. در نظریه های سنتی فایول، وبر و تیلور، مهمترین مسیر برای ارتباط ،جریان عمودی اطلاعات در طول سلسله مراتب سازمانی می باشد.

3- کانال ارتباط: علاوه بر محتوا و مسیر کانال­های متعددی جریان ارتباط را تسهیل می­کنند.از آنجایی که نظریه های سنتی بر حاکمیت قوانین و فرایندها برای عملکرد سازمانی کارآمد تأکید می­کنند،این سازمان­ها، همچنین احتمالاً تکیه زیادی به ارتباط به صورت کتبی به شکل کتب راهنما، دستورالعمل ها،گزارش مأموریت، قوانین و ارزیابی نحوه کار کارمندان دارند.

4- سبک ارتباط: در سازمان های نظریه پردازان سنتی این احتمال وجود دارد که لحن یا سبک  ارتباط بسیار" رسمی" باشد.به عنوان مثال در کلمات انتخاب شده برای پیام ها،از اصطلاحات زبان عامیانه و محاوره ای اجتناب می شود و به جای آن زبان کاملاً رسمی ترجیح داده می شود. به طور کلی جوّ بوروکراسی و حرفه ای شده این سازمانها، اغلب منجر به سبک های رسمی ارتباط می شود.

ادامه دارد.........

---

1 – Faraceو  Mange &- Russel

رویکرد های ارتباط سازمانی(ارتباطات در مکاتب مختلف)

در این قسمت به بررسی نگرش های ارتباطی از دیدگاه مکاتب مختلف مدیریتی(رویکرد کلاسیک، نئوکلاسیک(روابط انسانی، و رویکرد منابع انسانی) می پردازیم. برای بررسی بیشتر راجع به این موضوع هر دیدگاه با اشاره به نظریه های مربوط به خود از حیث ابعاد ارتباطی که شامل،1- محتوای ارتباط 2- مسیرجریان ارتباط 3- شکل یا کانال ارتباط و 4- سبک ارتباط است ، مفصلاً بیان می شود. همچنین برای توضیح بیشتر لازم است به سه نوع ارتباط که توسط فَرِس, مانچ و راسل ^[1]به سال 1997 ارائه شده و غالباً در محیط های سازمانی جریان دارد اشاره شود.

1- ارتباط مربوط به وظیفه 2- ارتباط مربوط با نوآوری 3-ارتباط مربوط به حفظ و مراقبت( ارتباط درباره موضوعات اجتماعی که باعث حفظ روابط انسانی می شود).

 ارتباط در نگرش های سنتی

با نگاهی به آثار فایول(نظریه مدیریت اداری)، وبر(نظریه بوروکراسی) و تیلور(نظریه مدیریت علمی) معلوم می شود که این نظریه پردازان به سازمان ها با دید یک استعاره ماشین می نگرند.جای تعجب نیست که اگر بگوییم که فرایند های ارتباط در این سازمان های شبه ماشین خصوصیات خاص خود را دارا باشد.

1- محتوای ارتباط: در سازمان های سنتی روی ارتباط درباره وظیفه بسیار تأکید شده است. ارتباط اجتماعی و ارتباط نوآوری در سازمان هایی که به شکل سنتی اداره می شوند،تضعیف شده و محتوای ارتباط در این سازمان ها محدود به مسائل مربوط به کار می شود.

2- مسیر جریان ارتباط: چند مسیر ممکن وجود دارد که از آن طریق ارتباط می تواند جریان داشته باشد.مسیر عمودی، افقی و مسیر جریان آزاد. در نظریه های سنتی فایول، وبر و تیلور، مهمترین مسیر برای ارتباط ،جریان عمودی اطلاعات در طول سلسله مراتب سازمانی می باشد.

3- کانال ارتباط: علاوه بر محتوا و مسیر کانال­های متعددی جریان ارتباط را تسهیل می­کنند.از آنجایی که نظریه های سنتی بر حاکمیت قوانین و فرایندها برای عملکرد سازمانی کارآمد تأکید می­کنند،این سازمان­ها، همچنین احتمالاً تکیه زیادی به ارتباط به صورت کتبی به شکل کتب راهنما، دستورالعمل ها،گزارش مأموریت، قوانین و ارزیابی نحوه کار کارمندان دارند.

4- سبک ارتباط: در سازمان های نظریه پردازان سنتی این احتمال وجود دارد که لحن یا سبک  ارتباط بسیار" رسمی" باشد.به عنوان مثال در کلمات انتخاب شده برای پیام ها،از اصطلاحات زبان عامیانه و محاوره ای اجتناب می شود و به جای آن زبان کاملاً رسمی ترجیح داده می شود. به طور کلی جوّ بوروکراسی و حرفه ای شده این سازمانها، اغلب منجر به سبک های رسمی ارتباط می شود.

ادامه دارد.........

---

1 – Faraceو  Mange &- Russel

فرایند ارتباطات

ارتباطات یک فرایند اجتماعی است که در آن اطلاعات مبادله شده و نوعی تفاهم بین طرف های ذینفع حاصل می شود.ارتباط یک فرایند اجتماعی است به دلیل آنکه در آن دو یا چند نفر دخالت دارند.همچنین ارتباطات یک فرایند دو طرفه است و در یک لحظه به وقوع نمی پیوندد، بلکه در طول زمان تحقق می یابد(مورهد و گریفین،1374، 452).

 اجزای مختلف تشکیل دهنده فرایند ارتباط عبارتند از:

 1- منبع یا فرستنده پیام: منبع پیام آغازگر ارتباطات است.در یک سازمان منبع پیام کسی است که دارای اطلاعات،نیاز یا نوعی تمایل است و هدف وی این است که آن را به یک یا چند نفر برساند یا ابلاغ نماید.

 2- به رمز در آوردن پیام: به رمز در آوردن پیام زمانی انجام می شود که منبع پیام اطلاعات را به صورت یک رشته علامت یا نماد درآورد.به رمز در آوردن پیام از آن نظر لازم است که اطلاعات باید تنها بین یک نفر و نفر دیگری،از طریق علامت و نشانه مبادله شود.

3- پیام: پیام اطلاعاتی است که منبع پیام آن را از نظر فیزیکی، به صورت رمز در می آورد. پیام ممکن است به هر شکل و صورتی باشد و فرد دیگری آن را تجربه و درک کند.

 4-کانال: کانال یا مجرای ارتباطی وسیله ایست برای ایجاد ارتباط بین فرستنده و گیرنده پیام(مثل وجود هوا برای صوت و کاغذ برای نامه)غالباً نمی توان آن را از پیام جدا کرد.برای اینکه ارتباط یه صورت مناسب و با راندمانی بالا صورت گیرد،نوع کانال باید مناسب پیام باشد

5- گیرنده پیام: گیرنده پیام شخصی است که اندام های حسی او احساس می کنند که پیام را دریافت کرده اند.امکان دارد تعداد زیادی گیرنده پیام وجود داشته باشد.مثل مواردی که یک یادداشت یا بخشنامه برای اعضای یک سازمان منتشر می شود.و امکان دارد گیرنده پیام یک نفر باشد، مثل موردی که کسی با همکار خود به صورت خصوصی درباره موضوعی بحث کند.

6- از رمز خارج کردن پیام: از رمز خارج کردن پیام فرایندی است که بدان وسیله گیرنده ، پیام را تفسیر می کندو آن را به صورت اطلاعات معنی دار در می آورد.آن یک فرایند دو مرحله ای است. گیرنده باید نخست پیام را بگیرد،سپس آن را تفسیر کند.

7- شلوغی یا سر و صدا: شلوغی یا سر و صدا عاملی است که موجب مخدوش شدن،ابهام یا اخلال در ارتباطات می شود. در هر مرحله ای از ارتباطات ، شلوغی یا سر و صدا می تواند وجود داشته باشد.

 8- بازخور نمودن نتیجه: باز خور نمودن نتیجه مسیری دارد که در جهت عکس فرایند ارتباط است که در آن واکنش گیرنده پیام، به منبع پیام داده می شود (استونر و فریمن،1375، 1121-1114).

فرایند ارتباطات

ارتباطات یک فرایند اجتماعی است که در آن اطلاعات مبادله شده و نوعی تفاهم بین طرف های ذینفع حاصل می شود.ارتباط یک فرایند اجتماعی است به دلیل آنکه در آن دو یا چند نفر دخالت دارند.همچنین ارتباطات یک فرایند دو طرفه است و در یک لحظه به وقوع نمی پیوندد، بلکه در طول زمان تحقق می یابد(مورهد و گریفین،1374، 452).

 اجزای مختلف تشکیل دهنده فرایند ارتباط عبارتند از:

 1- منبع یا فرستنده پیام: منبع پیام آغازگر ارتباطات است.در یک سازمان منبع پیام کسی است که دارای اطلاعات،نیاز یا نوعی تمایل است و هدف وی این است که آن را به یک یا چند نفر برساند یا ابلاغ نماید.

 2- به رمز در آوردن پیام: به رمز در آوردن پیام زمانی انجام می شود که منبع پیام اطلاعات را به صورت یک رشته علامت یا نماد درآورد.به رمز در آوردن پیام از آن نظر لازم است که اطلاعات باید تنها بین یک نفر و نفر دیگری،از طریق علامت و نشانه مبادله شود.

3- پیام: پیام اطلاعاتی است که منبع پیام آن را از نظر فیزیکی، به صورت رمز در می آورد. پیام ممکن است به هر شکل و صورتی باشد و فرد دیگری آن را تجربه و درک کند.

 4-کانال: کانال یا مجرای ارتباطی وسیله ایست برای ایجاد ارتباط بین فرستنده و گیرنده پیام(مثل وجود هوا برای صوت و کاغذ برای نامه)غالباً نمی توان آن را از پیام جدا کرد.برای اینکه ارتباط یه صورت مناسب و با راندمانی بالا صورت گیرد،نوع کانال باید مناسب پیام باشد

5- گیرنده پیام: گیرنده پیام شخصی است که اندام های حسی او احساس می کنند که پیام را دریافت کرده اند.امکان دارد تعداد زیادی گیرنده پیام وجود داشته باشد.مثل مواردی که یک یادداشت یا بخشنامه برای اعضای یک سازمان منتشر می شود.و امکان دارد گیرنده پیام یک نفر باشد، مثل موردی که کسی با همکار خود به صورت خصوصی درباره موضوعی بحث کند.

6- از رمز خارج کردن پیام: از رمز خارج کردن پیام فرایندی است که بدان وسیله گیرنده ، پیام را تفسیر می کندو آن را به صورت اطلاعات معنی دار در می آورد.آن یک فرایند دو مرحله ای است. گیرنده باید نخست پیام را بگیرد،سپس آن را تفسیر کند.

7- شلوغی یا سر و صدا: شلوغی یا سر و صدا عاملی است که موجب مخدوش شدن،ابهام یا اخلال در ارتباطات می شود. در هر مرحله ای از ارتباطات ، شلوغی یا سر و صدا می تواند وجود داشته باشد.

 8- بازخور نمودن نتیجه: باز خور نمودن نتیجه مسیری دارد که در جهت عکس فرایند ارتباط است که در آن واکنش گیرنده پیام، به منبع پیام داده می شود (استونر و فریمن،1375، 1121-1114).