به فرایند تعیین نمودهای عینی قابل بررسی تجربی و قابل اندازه گیری مفاهیم انتزاعی، شاخص سازی می گویند.
شاخص سازی یعنی تبدیل کردن مفاهیم به عدد . شاخص آن چیزی است که قابل مشاهده است.
به عبارتی شاخص سازی یعنی پیدا کردن ما به ازاء آن متغیر در جهان واقعی و دنیای قابل مشاهده.
شاخص های مفاهیم باید متناسب با ارزش های خاص جامعةآماری باشند و نیز باید شرایط مکانی و زمانی خاص مورد توجه قرار گرفته و رابطة مستقیم با واژه های مورد مطالعه داشته باشند.
برخی مفاهیم را می توان بطور مستقیم شاخص سازی کرد، مثل، مفهوم موفقیت آموزشی که با شاخص معدل درسی قابل عینی کردن است، ولی برخی مفاهیم پیچیده بوده و نمی توان بطور مستقیم آنها را شاخص سازی کرد.
در اینجا محقق ابتدا دست به تعیین بعد می زند (بعدسازی)، سپس، بر اساس ابعاد مفهوم، شاخص سازی را انجام می دهد.
شاخص ها، نشانه ها و نمودهای قابل اندازه گیری ابعاد مفهوم را معین می سازند.
مثال : پایگاه اجتماعی
بعد1: درآمد شاخص : 1هزارتومان، 2هزارتومان، …و n هزارتومان
بعد 2: تحصیلات شاخص : بیسواد ، پنجم ابتدائی ، سیکل ، دیپلم وفوق دیپلم ،کارشناسی ،کارشناسی ارشد و دکترا
بدین ترتیب محقق از طریق تعریف عملی متغیرها وارد دنیای عینیت ها می شود.
نکته:
مشاهده صرفا مشاهده با چشم نیست بلکه اثر آن است یعنی درک وجود یک چیز با عقل و حس و درک.
شاخص آخرین مرحله مواجهه با واقعیت است .
تمرین:
مفهوم مشارکت را شاخص سازی کنید .
مرحله 1) مشخص کنید که سازه است یا متغیر
استدلال :چون بعد دارد پس سازه است .
مرحله 2) ابعاد آن را مشخص می کنیم
توجه :بین ابعاد رابطه بزرگتر ،کوچکتری وجود ندارد . ابعاد قابل تقلیل و تغییر به هم نیستند .
ابعاد مشارکت :سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی ،اجتماعی
مرحله 3) برای ابعاد شاخص مشخص می کنیم .
مشارکت سیاسی = شرکت در انتخابات
مشارکت اقتصادی = برای ساختن مدرسه، مسجد و... پول پرداخت کردن
مشارکت فرهنگی = شرکت در هیئت مذهبی
مشارکت اجتماعی = در روستا قرار است ماشین شهرداری زباله جمع کند.
عده ای همکاری می کنند، عده ای نه
سازه چیست ؟
سازه یک مفهوم تئوریک است . می گویند مفاهیم علوم اجتماعی سازه اند ،به مفاهیم چند بعدی سازه می گویند .سازه ترکیبی است از عناصری که یک پله به سطح مفاهیم قابل مشاهده نزدیکترند . سازه ها در بالاترین سطح انتزاعند . اگر مفاهیم یک بعدی باشند آن وقت باید بگوییم که متغیرند . سازه ها از دل تئوری بیرون می آیند تئوری است که می گوید مفهومی سازه است یا متغیر .
اساسا همواره هر چیزی که انجام می دهیم معطوف به نظریه (چارچوب نظری تحقیق )است .
بعد از اینکه سازه را مشخص کردیم حتما باید تعریف کنیم چون ابعاد بر اساس تعریف مشخص می شوند .
ابعاد چیست ؟
اولین مرحله مشاهده در علوم اجتماعی شناسایی ابعاد مفاهیم است ابعاد به واقعیت نزدیکترند . ما در زمانی که بعد ها را از هم تفکیک می کنیم باز می گوییم که با مفاهیم سروکار داریم . زمانی می گویند که یک مفهوم چند بعد دارد که نتوانیم آنها را به هم تبدیل کنیم . ابعاد خود مفاهیمی انتزاعی اند که قابل دیدن نیستند . ابعاد قابل تقلیل به چند شاخص است . وقتی گفته می شود که بروید سراغ بعد یعنی که جنس آن را تعیین کنید . آن چیزی که ابعاد را تعیین می کند تعاریف عملیاتی است .
نکته :اگر چند علت سبب ایجاد یک چیز شده باشد سبب تعریف بعد نمی شود . گاهی اوقات یک علت چهار بعد ایجاد می کند و در زمانی هم چند علت یک بعد را ایجاد می کند در نتیجه می شود گفت که هیچ تقارنی بین علت ها و بعد برقرار نیست .
ویژگی های ابعاد :
1)بین ابعاد رابطه بزرگتر کوچکتری نیست 2)ابعاد نه قابل تقلیل به هم هستند و نه قابل تبدیل به هم
نکته : ابعاد عناصر متفاوتی از یک مفهوم هستند اما متغیر چیزی است که تغییر می کند (در زمان تعیین کردن ابعاد به این مسئله توجه شود )
شاخص سازی :
محقق می تواند به عنوان نشانه های عطف از شاخص ها کمک بگیرد .
شاخص سازی یعنی تبدیل کردن مفاهیم به عدد . شاخص آن چیزی است که قابل مشاهده است ،به عبارتی شاخص سازی یعنی پیدا کردن ما به ازاء آن متغیر در جهان واقعی و دنیای قابل مشاهده
(نکته :مشاهده صرفا مشاهده با چشم نیست بلکه اثر آن است یعنی درک وجود یک چیز با عقل و حس و درک )
شاخص آخرین مرحله مواجهه با واقعیت است .
مفهوم سرمایه اجتماعی )
مرحله 1)سازه است یا متغیر
چون ابعاد دارد پس سازه است .
تعریف سرمایه اجتماعی :سرمایه اجتماعی گاه در معنای وسیع به کار می رود و ثروت اجتماعی و حتی درامد اجتماعی از آن بر می آید و گاه در معنای محدود منابع و تجهیزات غیر فردی و غیر خصوصی را شامل می شود . سرمایه اجتماعی ان چیزی است که با سرمایه جامعه پدید آمده و مورد استفاده همگان است .
در جدول زیر ابعاد تعریف نظری مفاهیم و شاخص تعیین شده است .
|
ابعاد
|
تعریف نظری مفاهیم
|
شاخص
|
|
مشارکت اجتماعی
|
شرکت فعالانه انسانها در حیات سیاسی ،اقتصادی ،فرهنگی و به طور کلی تمامی ابعاد حیات میباشد
|
شرکت در انتخابات مجلس و شوراها
- شرکت در بحث های ،فعالیت در ستادهای انتخاباتی
- علاقه مندی به برنامه های صدا و سیما
|
|
انسجام اجتماعی
|
توافق جمعی اعضاء یک جامعه که حاصل پذیرش و درونی کردن نظام ارزشی و هنجاری یک جامعه و وجود تعلق جمعی و تراکمی از وجود تعامل در میان افراد آن جامعه است .
|
- میزان پایبندی به تعهدات
- کمک به هم در هنگام گرفتاریها
- شرکت در مراسم خانوادگی
احترام کوچکترها به بزرگترها
|
|
اعتماداجتماعی
|
دلالت بر انتظارات ،تعهدات اکتسابی و تایید شده به لحاظ اجتماعی که افراد نسبت به یکدیگر و نیبت به سازمانها و نهادهای مربوط به زندگی اجتماعیشان دارند .
|
- صداقت
- عدالت
- انصاف
- وفای به عهد
|
۰
